حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی رفیع‌پور تهرانی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم درباره هوش مصنوعی و زندگی دینی گفت: یکی از فناوری‌ها و تکنولوژی‌های جدیدی که در دوران معاصر مورد توجه و در اختیار عموم قرار گرفته است، هوش مصنوعی است. هوش مصنوعی دارای ویژگی‌هایی است که برخی از آن‌ها برای دین و دینداری مثبت است و برخی از آن‌ها منفی و مضر است.

وی افزود: یکی از تهدیدهای هوش مصنوعی برای دین و دینداری این است که وارد عرصه دین‌پژوهی شود و سبب از بین رفتن رابطه مردم با مرجعیت دینی و نهادهایی که به صورت رسمی و سنتی عهده‌دار تحقیق در امور دینی شوند، شود. چون هوش مصنوعی براساس برنامه‌ای که به آن داده می‌شود عمل می‌کند، اختیارش در دست ما نیست و هر دولت و سازمان و مجموعه‌ای می‌تواند، آن را طراحی کند و براساس اهداف کلانی که دارد، به دین‌پژوهی و استنباط دین، معارف و ... بپردازد و نتایج نادرست ارائه دهد و گاهی سبب تزلزل اعتقادات مردم و احکام نادرستی شود که به جامعه دینی آسیب بزند. مرجعیت دینی هوش مصنوعی، هنوز مورد پذیرش عالمان ما قرار نگرفته است، چراکه می‌تواند ابعاد خطرناکی داشته باشد که در جای دیگر به آن پرداخته شده است.

حجت‌الاسلام رفیع‌پور تهرانی ادامه داد: هوش مصنوعی در عین اینکه همواره می‌تواند در دسترس همه انسان‌ها باشد، ولی باید توجه کرد که براساس طراحی و برنامه‌ای که در اختیارش قرار داده‌اند، عمل می‌کند و منابعی که به آن داده‌اند، بررسی و دنبال می‌کند و این می‌تواند در اختیار قدرت‌های بزرگ و جهات شیطانی قرار گیرد، به جای اینکه ما را به احکام خدا برساند و محققان برای دین پژوهی خود از آن استفاده کنند و در اختیار ما قرار دهند، ما را بصورت نرم و ناخودآگاه به مسیر دیگری ببرد.

تهدیدهای هوش مصنوعی

وی تصریح کرد: جهت دیگری که هوش مصنوعی دارد، این است که سبب تزلزل روابط انسانی شود. هوش مصنوعی می‌تواند به روابطی که شریعت و دیانت برای آن حرمت و ارزش قائل است آسیب بزند. یعنی ما به صورت سنتی و مرسوم صله رحم و ارتباطات انسانی و روابط اجتماعی داریم، اما هوش مصنوعی می‌تواند جایگزین بسیاری از ارتباطات ما شود و بشر امروز را که در دنیای جدید، تنهاست، به جای اینکه ارتباطاتش را بیشتر و اجتماعی‌تر کند، تنها و تنهاتر کند و در خود فرو برود و این انزوا و تنهایی و قطع تعاملات اجتماعی و انسانی با مقاصد دیانت منافات دارد.

حجت‌الاسلام رفیع‌پور در ادامه بیان کرد: تهدید دیگر هوش مصنوعی این است که می‌تواند آسیب‌های جدی به محیط زیست بزند و یا آسیب‌های جدی به انسان‌ها هم از نظر روحی و معنوی و هم از نظر نظامی و جنگی وارد کند و حیات انسان‌ها را به خطر اندازد؛ بنابراین با اهداف دین در حوزه امنیت اجتماعی و روانی منافات دارد.

وی با بیان اینکه استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند در اختیار تبهکاران قرار گیرد و با پخش شایعات و جعل اسنادی که عین اسناد واقعی هستند، حرمت مؤمنین و افراد پاکدامن را مخدوش کند، گفت: هوش مصنوعی همچنین می‌تواند در حریم خصوصی انسان‌ها وارد شود و اسناد، عکس‌ها و فیلم‌های خصوصی آن‌ها را پخش کند و در دنیا باعث بی‌حرمت شدن افراد شود که همه این‌ها با دیانت منافات دارد؛ بنابراین از مجموع این‌ موارد می‌توان این گونه استفاده کرد که، هوش مصنوعی فناوری است که اگر به درستی مورد استفاده قرار گیرد و در دست اهل آن باشد، دارای منافع است. همچنین می‌تواند، تکنولوژی مخرب و مضری باشد که به سلامت دنیوی و اخروی انسان آسیب برساند؛ از این رو باید مانند پدیده‌های نوظهور و تازه که در اختیار بشر قرار داده شده‌اند، با احتیاط کامل با آن مواجه شویم و انسان بر آن مسلط باشد نه اینکه تکنولوژی بر انسان مسلط باشد. مدیریت آن در دست اهل تقوا و اهل ایمان و متخصصان باشد، در این صورت می‌توان در مقاصد و اهداف دیانت از آن استفاده کرد، اما اگر دست افراد ناصالح و غیر متخصص افتاد اگر هوش مصنوعی بر انسان مسلط شد، به دیانت و اخلاق لطمه خواهد زد.

هوش مصنوعی چگونه در خدمت دین قرار می‌گیرد

این استاد حوزه درباره خدماتی که هوش مصنوعی می‌تواند به دین ارائه کند، نیز بیان کرد: هوش مصنوعی می‌تواند در خدمت دین باشد و به ترویج احکام و معارف دین و به روزرسانی نحوه و عرضه آن‌ها کمک کند و ذائقه مخاطب را تشخیص دهد. اینکه مخاطبان امروز چه قالب‌ها و چه سطحی از احکام و معارف را می‌فهمند و از آن استقبال می‌کنند و بعد مطالب و معارف را از عالمان راستین بگیرد و برای عرضه آن‌ها به ذائقه جوانان و نسل جدید به نشر و تبلیغ دین و دیانت کمک کند. همچنین در زمینه پژوهش به محققان و مجتهدان در کنار تتبع و مطالعه‌ای که می‌کنند، می‌تواند کمکی برای آن‌ها باشد. توضیح المسائل هوش مصنوعی برای بیان تکالیف و حقوق آن یکی از بایسته‌های این عرصه است.

وی در ادامه در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه آیا هوش مصنوعی می‌تواند آیین‌ها و مناسک دینی و اجتماعی را پررنگ‌تر کند یا باعث می‌شود که آن‌ها رنگ ببازند، بیان کرد: گسترش استفاده از هوش مصنوعی و در دسترس قرار گرفتن آن سبب تغییر و تحولات جدی در حوزه مناسک، زیارت و شعائر دینی خواهد شد و همانطور که اشاره کردم، بستگی به این دارد که جامعه از هوش مصنوعی چه استفاده‌ای کند و آن را در چه مسیری قرار دهد. اگر دنبال گسترش مناسک و شعائر و آیین‌های مذهبی باشیم، هوش مصنوعی به ما کمک می‌کند و اگر دنبال مجازی و محدود کردن عملی مناسک باشیم نیز به ما کمک خواهد کرد؛ بنابراین بستگی به این دارد که جامعه ما چه تلقی‌ای از هوش مصنوعی داشته باشد و بخواهد آن را در چه مسیری قرار دهد.

وی اضافه کرد: اگر اکثر نهادهایی که در این زمینه کار می‌کنند و یا برنامه‌نویسانی که در این زمینه فعالیت دارند به وظایف خود عمل کنند و اخلاق هوش مصنوعی را تدوین و رعایت کنند و عموم مردم تلقی صحیحی از آن داشته باشند و با آگاهی و اخلاق‌مداری از هوش مصنوعی استفاده کنند، این موج می‌تواند در نهایت به نفع دین و دیانت باشد. البته ممکن است در این مسیر موارد زیادی باشد که ما آسیب ببینیم و در کوتاه‌مدت مانند برخی پدیده‌های دیگر که با آن‌ها چالش داشتیم، ضررهایش به عده‌ای آسیب بزند، اما وقتی تثبیت شد توانستیم استفاده‌های مناسبی از آن‌ها داشته باشیم. اما باز هم تأکید می‌کنم همه چیز بستگی به مدیران جامعه و تصمیم‌گیری‌های آحاد مردم برای دینداری دارد. هوش مصنوعی مثل دیگر ابزارها توانمندی بشر را بیشتر می‌کند، اما مسیر الهی و شیطانی بودن آن را علوم انسانی و دینی مشخص می‌کنند.

رویکرد محتاطانه فقه در هوش مصنوعی

این استاد حوزه با اشاره به نظر فقها درباره هوش مصنوعی گفت: مراجع و فقها مانند همه موضوعات جدیدی که با آن‌ها مواجه می‌شوند، باید نسبت به هوش مصنوعی هم که مورد ابتلای جامعه است و درصد زیادی از جامعه را درگیر خود کرده و خواهد کرد، باید با آن مواجه شوند که این مواجهه به معنی دخالت در کم وکیف تکنولوژی نیست، بلکه باید در رابطه با استفاده‌های درست آن راهنمایی کنند. در واقع ما معتقدیم که شریعت نسبت به موضوعات گوناگون موضع دارد و گاهی به طور کامل می‌پذیرد، گاهی وقت‌ها حرام می‌کند و گاهی بخشی را می‌پذیرد و بخشی را نمی‌پذیرد؛ که به نظرم فقه و فقاهت نسبت به هوش مصنوعی تفصیل می‌دهد و می‌تواند بگوید که در این راستا و اهداف مناسب است و باید از آن‌ها استفاده کرد و یا در چه مواردی نباید استفاده کرد. در واقع باید رساله توضیح‌المسائل هوش مصنوعی تدوین شود و فهرستی از واجبات و محرمات استفاده کردن از هوش مصنوعی را در اختیار مخاطبان و جامعه متدین بگذارند؛ چراکه آن‌ها نمی‌توانند نسبت به مسائل اجتماعی کلان بی‌تفاوت باشند. کنار کشیدن مراجع و فقها از پاسخگویی و تحلیل درست موضوعات جدید به مرگ فقه می‌انجامد.

حجت‌الاسلام رفیع‌پور تهرانی در پاسخ به اینکه، جایی گفته بودید؛ معمولاً فقها در موضوعاتی نظیر هوش مصنوعی زمانی ورود می‌کنند که پرونده آن بسته شود تا بتوانند نظر نهایی بدهند، ورود حوزه علمیه و فقها در زمینه هوش مصنوعی و رویکردشان چگونه بوده است، بیان کرد: رویکردشان محتاطانه بوده است تا اینکه پرونده این موضوع بسته و ابعاد آن روشن‌تر شود. اما خوشبختانه حوزویان در این موضوع هوشیار شده‌اند و جلسات و همایش‌هایی را در این زمینه برگزار می‌کنند که نشان‌دهنده توجه آن‌ها به این عرصه است. تحولاتی که در این عرصه رخ می‌دهد، قاعدتاً رصد می‌شود و نسبت به آن واکنش نشان می‌دهند؛ بنابراین مجموعاً واکنش فضلای جوان را به این موضوع را مثبت تلقی می‌کنم هرچند فقهای بزرگتر و رسمی‌تر هنوز کمتر به میدان آمده اند که علت آن همانطور که اشاره کردم می‌تواند واضح نبودن موضوع و در جریان بودن فعالیت‌های آن باشد. تا موضوع حکم نهایی نشود، استخراج حکم هم معلق خواهد بود.

این استاد حوزه در ادامه درباره اخلاق هوش مصنوعی نیز گفت: قطعاً باید یک سند بالادستی برای استفاده از هوش مصنوعی تهیه و تدوین شود و در آن یک فصل مخصوص اخلاق یا احکام هوش مصنوعی باشد. ما باید حد و مرز استفاده از آن را به لحاظ کمی و کیفی بدانیم و به ویژه در ارتباطاتی که با دیگران داریم، مشخص شود. به طور کلی هر آنچه باعث ضرر زدن به دیگران شود، از نظر اخلاق و فقه ممنوع است و هر آنچه باعث تخریب محیط زیست و به هم ریختگی نظم اجتماعی شود، از نظر اخلاق و فقه ممنوع بوده و باید مجازات کیفری مناسبی در نظر گرفته شود و از طرف دیگر مواردی که در هوش مصنوعی مطلوب است، به عنوان مستحسنات اخلاقی به صورت تفصیلی و مصداقی استخراج کنند و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهند.

سمیه قربانی